„Niekończąca się opowieść” Michael’a Ende jest niewątpliwie jedną z najlepszych opowieści jakie zostały stworzone z myślą o dzieciach. Jest to jednak baśń i jako taka pełni pożyteczne funkcje także w przypadku dorosłego czytelnika. Jak już pisałam w tekście o baśniach, podstawową funkcją baśni jest objaśnianie świata i dostarczanie wzorców, które pozwolą się w nim odnaleźć i radzić z przeciwnościami. Jeżeli przyjmiemy takie wyznaczniki baśniowości to „Niekończącą się opowieść” jest stuprocentową baśnią.
Zasada rzeczywistości – podstawowy problem „Niekończącej się opowieści”
Każda baśń koncentruje swoją fabułę wokół jakiegoś istotnego dla życia człowieka problemu lub kilku takich kwestii. Fabuła staje się pretekstem do ustosunkowania się do takiego problemu i zobrazowania najbardziej efektywnych względem niego zachowań. W przypadku „Niekończącej się opowieści” tym problemem jest zasada rzeczywistości.
Zasada rzeczywistości to wybieranie takiego sposobu działania, dla którego decydujące znaczenie ma analiza rozumowa dostępnych danych, których dostarcza świat zewnętrzny. Dzięki niej zawieszona może zostać zasada przyjemności, która dąży do natychmiastowego zaspokojenia pragnień, po by zwiększyć satysfakcję i osiągnąć większe korzyści w przyszłości. To po prostu w pewien sposób świadome planowanie swojego funkcjonowania w życiu, w sposób mniej czy bardziej długodystansowy. Rezygnacja z tej zasady zazwyczaj ma dla jednostki negatywne konsekwencje. Klasyczną bajką na ten temat jest „Świerszcz i mrówka”. Opowieść o tym jak świerszcz całe lato skakał sobie beztrosko, podczas gdy mrówka przygotowywała zapasy na zimę. Gdy przyszła zła pogoda świerszcz nie miał ani schronienia ani żywności, by przetrwać i musiał o pomoc prosić mrówkę, którą latem wyśmiewał.
Odnoszę silne wrażenie, że dla wielu ludzi, którzy nigdy nie sięgnęli po książkę, a znają „Niekończąca się opowieść” z filmu, ta historia kończy się na wyprawie Atreju, podjętej w celu ratowania Fantazjany. Jednak książka ma dalszy ciąg, o większym nawet znaczeniu niż wędrówka Atreju. Szczególnie ta część opowieści, która dotyczy przygód Bastiana w Fantazjanie i mówi o znaczeniu zasady rzeczywistości w życiu. Bastian coraz bardziej zagłębiając się w krainę fantazji, oddala się od rzeczywistości – zwykłej ludzkiej rzeczywistości i spraw tego świata na przykład szkoły czy ojca, zatraca się w świecie marzeń. Jednak okazuje się, że nie można wędrować po Fantazjanie i oddalać się od rzeczywistości bezkarnie, a pozostanie w Fantazjanie na zawsze to nie jest dobra droga. Dlaczego?
Stosunek rzeczywistości i fantazji
Jest w „Niekończącej się opowieści” fragment, w którym Dziecięca Cesarzowa wyjaśnia Bastianowi stosunek fantazji do rzeczywistości. To jedne z najlepszych, jeżeli nie najlepsze ujęcie tego tematu, jakie znam.
Dziecięca Cesarzowa przedstawia pełny opis tej relacji, uzupełniając opowieść Gmorka – złego wilka, który pokazał Atreju tylko negatywny jej aspekt. Gmork wyjaśnia, że jeżeli ludzie nie wierzą w Fantazjanę i do niej nie przybywają powiększa się Nicość, która pochłania jej istoty i przechodzą one na drugą stronę, do ludzkiej rzeczywistości, jako urojenia, wyobrażenia strachu, pożądliwość rzeczy, wyobrażenia rozpaczy – czyli negatywne myśli, które obłażą ludzką głowę. Dziecięca Cesarzowa mówi natomiast, że jeżeli ludzie przybywają do Fantazjany i ujrzą jej świat takim jakim on jest, to buduje w człowieku nową perspektywę:
Przejrzały na oczy ponieważ zobaczyły was w waszej prawdziwej postaci. Dlatego też mogły odtąd patrzeć na swój świat i swoich bliźnich innymi oczami. Tam gdzie przedtem znajdowały tylko pospolitość, odkrywały nagle cuda i tajemnice. A im bogatszy i bujniej rozkwitły stawał się dzięki temu nasz świat (świat fantazji), tym mniej kłamstw było w ich świecie i tym on sam był doskonalszy. Podobnie jak nasze dwa światy niszczą się nawzajem, tak mogą też wzajemnie się uzdrawiać.
Podróż do Fantazjany jest zatem w istocie oglądem nieuświadomionych treści ludzkiej psychiki, które przybierają postać istot fantastycznych. „Niekończąca się opowieść” pokazuje jednak, że tą budującą funkcję kraina fantazji może mieć jedynie wtedy, jeżeli się z niej wraca do rzeczywistości. Wtedy te wycieczki wzbogacają codzienność. W przypadku pozostania tam na zawsze – jednostka gubi się w tej krainie. Kraina fantazji może stanowić pułapkę jeżeli zbyt długo się w niej przebywa. Na dłuższą metę pozostawanie w niej na stałe staje się jałowe. To świat zewnętrzny i kontakt z nim sprawa, że kraina fantazji jest żywa i dostarcza radości.
Być częścią niekończącej się opowieści
„Niekończąca się powieść” jest książką o książce. Opowieścią o Bastionie, który czyta opowieść o Atreju i sam staje się częścią opowieści, z kolei my czytamy opowieść o nim i w ten sposób również stajemy się częścią niekończącej się opowieści. Tworzymy też jednocześnie własną historię. „Niekończąca się historia” stała się częścią mnie, a teraz o niej opowiadam i czytając to, wy też stajecie się jej częścią.
– Każda prawdziwa historia jest Niekończącą się Historią. – Przesunął wzrokiem po wielu książkach, które stały pod ścianami, sięgając sufitu, potem wskazał je cybuchem fajki i podjął:
– Jest mnóstwo dróg do Fantazjany, mój chłopcze. Jest dużo więcej takich zaczarowanych książek.
Życzę wszystkim udanych podróży tam i z powrotem. Do krainy fantazji i z powrotem – do rzeczywistości.
